Ο διδακτισμός στην ποίηση του Καβάφη | Σημειώσεις του Κωνσταντίνου Μάντη

Ο διδακτισμός στην ποίηση του Καβάφη

Κωνσταντίνος Μάντης | Best Blogger Tips
Sandi Baker

Ο διδακτισμός στην ποίηση του Καβάφη

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης είχε πάντοτε την πρόθεση να μεταδίδει με την ποίησή του σημαντικά μηνύματα προς τους αναγνώστες του. Σε αντίθεση με άλλους ποιητές που ενδιαφέρονταν περισσότερο για την τεχνική αρτιότητα των ποιημάτων τους, ακολουθώντας ποικίλα μέτρα, εμπλουτίζοντας τα έργα τους με ομοιοκαταληξίες και διατηρώντας με αυστηρότητα τον αριθμό των συλλαβών κάθε στίχου, θυσιάζοντας σε αυτά το περιεχόμενο του ποιήματος, ο Καβάφης έθεσε ως βασική προτεραιότητα της δικής του ποίησης το περιεχόμενο και απάλλαξε την ποίησή του από οτιδήποτε θα τον περιόριζε να εκφράσει με πληρότητα αυτό που ήθελε. Η ποίησή του είναι συχνά φορέας ηθικών μηνυμάτων και συμβουλών για την ενδεδειγμένη στάση ζωής των ατόμων, αποπνέοντας μια έντονη διάθεση διδακτισμού, κάτι που θα μπορούσε να αναιρέσει την ποιητικότητα του έργου του, αν ο ποιητής δε φρόντιζε να συγκαλύψει το διδακτισμό αυτό με μια εμπνευσμένη αξιοποίηση της ιστορίας και των αρχαιοελληνικών μύθων.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο ο ποιητής αξιοποιεί ένα μύθο για να μπορέσει να περάσει μέσα στην ποίησή του τις συμβουλές του, χωρίς να δημιουργείται στον αναγνώστη η ενοχλητική αίσθηση ότι ο ποιητής τον νουθετεί, είναι το ποίημα «Ιθάκη». Εδώ ο μύθος της επιστροφής του Οδυσσέα από την Τροία, αποτελεί τη βάση για να χτίσει ο ποιητής τη δική του εκδοχή του ταξιδιού που καλείται να πραγματοποιήσει κάθε άνθρωπος, όχι πια ως ταξίδι επιστροφής όπως αυτό του Οδυσσέα, αλλά ως ταξίδι επίτευξης των στόχων που θέτουμε στη ζωή μας. Η πληθώρα των περιπετειών του Οδυσσέα, τρέπεται από τον ποιητή σε πληθώρα εμπειριών που αντί για ταλαιπωρία θα μας χαρίσουν γνώσεις και νέες ευκαιρίες για απολαύσεις πνευματικές και σωματικές. Οι δυσκολίες που συνάντησε ο Οδυσσέας δίνουν την ευκαιρία στον Καβάφη να μας αποκαλύψει ότι η πηγή όλων των προβλημάτων ενυπάρχει στον καθένα μας και ότι είναι στο χέρι μας να αποφύγουμε κάθε πιθανή δυσκολία αν διατηρούμε τη σκέψη μας καθαρή από φόβους και μικροπρέπειες. Επομένως, το ταξίδι μας μπορεί εύκολα να απαλλαγεί από τα τρομερά εμπόδια που έτυχαν στον Οδυσσέα και συνεπώς να λάβει τη μορφή μιας πορείας γεμάτης προκλήσεων, απολαύσεων και απόκτησης γνώσεων. Με τον τρόπο αυτό η Ιθάκη παύει να είναι ο προορισμός – λύτρωση, όπως ήταν για τον Οδυσσέα και γίνεται ο προορισμός – στόχος, που με κάθε φτάσιμο μας εκεί επαναπροσδιορίζεται και τίθεται μια νέα Ιθάκη – στόχος. Με τις νέες αντιστοιχίες που δημιουργεί ο ποιητής κατορθώνει να μας παρουσιάσει το ταξίδι της ζωής ως μια πλούσια πηγή εμπειριών, γεμάτη με επιδιώξεις που λειτουργούν κυρίως ως το κίνητρο που χρειαζόμαστε για να συνεχίζουμε την πορεία μας και σε καμία περίπτωση δε θα πρέπει να αποτελούν αυτοσκοπό για εμάς.
Στον αντίποδα της Ιθάκης, όπου ο ποιητής μας μιλά για τις άπειρες δυνατότητες που μας παρέχει το ταξίδι της ζωής για την απόκτηση εμπειριών και απολαύσεων, βρίσκεται το ποίημα «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον», στο οποίο ο ποιητής στέκει με σεβασμό, αλλά και αυστηρότητα απέναντι σε όσους φτάνουν στην κρίσιμη στιγμή της απώλειας των πολυτιμότερων για εκείνους αγαθών. Ο ποιητής εστιάζει την προσοχή του στην ιστορία του Αντώνιου που στο απόγειο της ζωής του είχε δική του την Αλεξάνδρεια και την Κλεοπάτρα, αλλά δεν μας μιλά για τις στιγμές της χαράς και της επιτυχίας αυτού του προσώπου, μας μιλά για τη στιγμή που ο Αντώνιος συνειδητοποιεί ότι ο προστάτης του θεός τον εγκαταλείπει και είναι πια η στιγμή να αποχαιρετίσει την Αλεξάνδρεια και μαζί της όλα όσα κατόρθωσε να αποκτήσει στη ζωή του. Ο ποιητής θέλει να τονίσει την αξία του αυτοσεβασμού και της αξιοπρέπειας και για το λόγο αυτό συμβουλεύει τον Αντώνιο να αποχαιρετήσει την Αλεξάνδρεια σα να ήταν έτοιμος από καιρό, σα να ήταν θαρραλέος. Για τον Καβάφη η διατήρηση της αξιοπρέπειας είναι από τα πλέον σημαντικά στοιχεία για έναν άνθρωπο και γι’ αυτό πιστεύει ότι ακόμη κι όταν βρισκόμαστε μπροστά στις μεγαλύτερες απώλειες της ζωής μας, θα πρέπει να διατηρούμε την αυτοκυριαρχία μας και να μην καταφεύγουμε σε θρήνους και παρακάλια, που αφενός δεν μπορούν να αποτρέψουν την καταστροφή και αφετέρου μας στοιχίζουν το πολυτιμότερο απόκτημά μας, την αξιοπρέπεια. Στο ποίημα αυτό ο Καβάφης κατορθώνει να περάσει το σημαντικό αυτό μήνυμα, χωρίς να αφήνει το διδακτικό χαρακτήρα του ποιήματος να γίνεται εμφανής. Κατορθώνει να περάσει τόσο αριστοτεχνικά τις προτάσεις του για αυτοκυριαρχία, μέσα από την αναφορά στις ειδικές περιστάσεις της ζωής του Αντώνιου, ώστε ο αναγνώστης να δέχεται το μήνυμα, χωρίς καθόλου να αισθάνεται ότι ο ποιητής του απευθύνει τον λόγο και ότι ουσιαστικά συμβουλεύει εκείνον και όχι τον Αντώνιο.
Κι ενώ στα ποιήματα Ιθάκη και Απολείπειν ο θεός Αντώνιον η χρήση του β΄ ενικού προσώπου διατηρεί την εντύπωση ότι ο ποιητής απευθύνει το λόγο σε κάποιον και εν μέρει στον αναγνώστη, έρχονται στιγμές που ο ποιητής απομακρύνει ακόμη κι αυτό το στοιχείο διδακτισμού, θέτοντας το ποίημά του μέσα σ’ ένα ιστορικό πλαίσιο, χωρίς καμία συσχέτιση προς τον αναγνώστη. Για παράδειγμα στο ποίημα «Εν Σπάρτη», η συμβουλή του ποιητή δίνεται έμμεσα και εμπεριέχεται ουσιαστικά στην προβολή του ιδανικού προτύπου ενός ηγετικού προσώπου, της Κρατησίκλειας. Ο ποιητής θέλοντας να περάσει το μήνυμα ότι τα άτομα που αναλαμβάνουν ηγετικές θέσεις σε μία πολιτεία θα πρέπει να βάζουν τον εαυτό τους σε δεύτερη μοίρα και να δρουν πάντοτε με γνώμονα το συμφέρον της πολιτείας, μας παρουσιάζει την ιστορία της μητέρας του βασιλιά Κλεομένη. Η έκδηλη διάθεση αυτοθυσίας της Κρατησίκλειας, η ευκολία με την οποία δέχεται να πάει ως όμηρος του Πτολεμαίου στην Αίγυπτο και η βεβαιότητά της ότι δε θα μπορούσε ποτέ ο Πτολεμαίος να θίξει την αξιοπρέπειά της, μας δίνουν το μέτρο της ηθικής ακεραιότητας που θα πρέπει να έχει ένα πολιτικό πρόσωπο. Εδώ ο διδακτισμός του ποιητή είναι κρυμμένος καλά μέσα στην αναπαράσταση του ιστορικού γεγονότος και ο αναγνώστης μπορεί να λάβει το μήνυμα του ηθικού μεγαλείου, μόνο αν έχει ανάλογες παραστάσεις και ηθικές αξίες ο ίδιος.
Σε ό,τι αφορά την ποίηση του Καβάφη, λοιπόν, το ερώτημα δεν είναι αν περιέχει στοιχεία διδακτισμού, καθώς αυτό είναι δεδομένο, το ερώτημα είναι αν ο διδακτισμός αυτός δίνεται με τρόπο που να ενοχλεί τον αναγνώστη και να αναιρεί την ποιητικότητα του έργου. Και η απάντηση έρχεται αβίαστα όταν κανείς διαβάζει ποιήματα όπως το Απολείπειν ο θεός Αντώνιον και το Εν Σπάρτη, όπου είναι εμφανές ότι ο ποιητής έχει κατορθώσει να αξιοποιήσει τόσο έντεχνα τις ιστορικές αναφορές διαπλέκοντας παράλληλα τόσο αρμονικά τις συμβουλές του με το υπόλοιπο περιεχόμενο, ώστε όχι μόνο να μην ενοχλούν τον αναγνώστη, αλλά στην πραγματικότητα να αποτελούν βασικό στοιχείο της γοητείας που ασκούν τα ποιήματα του Αλεξανδρινού.

0 σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Related Posts Plugin for WordPress, Blogger...