Κωνσταντίνος Καβάφης «Πρόσθεσις»

Linda Woods

Κωνσταντίνος Καβάφης «Πρόσθεσις»

Αν ευτυχής ή δυστυχής είμαι δεν εξετάζω.

Πλην ένα πράγμα με χαράν στον νου μου πάντα βάζω —

που στην μεγάλη πρόσθεσι (την πρόσθεσί των που μισώ)

που έχει τόσους αριθμούς, δεν είμ’ εγώ εκεί

απ’ τες πολλές μονάδες μια. Μες στ’ ολικό ποσό

δεν αριθμήθηκα. Κι αυτή η χαρά μ’ αρκεί.

Το «Πρόσθεσις» ανήκει στα κρυμμένα -ανέκδοτα- ποιήματα του Κωνσταντίνου Καβάφη και παρά το γεγονός πως ο ίδιος ο ποιητής δεν το δημοσίευσε, εκφράζει με εξαίρετο τρόπο την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση και νοοτροπία του. Η χαρά που αντλεί ο ποιητής από το γεγονός ότι δεν αριθμήθηκε στη μισητή πρόσθεση «εκείνων», υποδηλώνει το πόσο συνειδητή υπήρξε η -σχεδόν ως προς όλα- αυτόνομη πορεία του. Θα πρέπει, άλλωστε, να ληφθεί υπόψη πως πέρα από τη διαφορετικότητα των ερωτικών του προτιμήσεων, ο Καβάφης υπήρξε καινοτόμος στον τρόπο προσέγγισης της ποιητικής δημιουργίας, σε τέτοιο βαθμό μάλιστα, ώστε οι περισσότεροι μεταγενέστεροι εκείνου ποιητές να έχουν επηρεαστεί από το δικό του ποιητικό όραμα. Ο Καβάφης, αδιαφορώντας προφανώς για τις αντιδράσεις που προκαλούσαν οι αντιποιητικές του συνθέσεις, έδωσε έμφαση στο νοηματικό βάρος των ποιημάτων και αφαίρεσε όλα εκείνα τα λυρικά στοιχεία της παραδοσιακής ποίησης που περιόριζαν την ελεύθερη ποιητική έκφραση. Έτσι, στα ποιήματά του δεν θα βρει κανείς αυστηρούς κανόνες μετρικής ή στροφικής δόμησης, ούτε συχνή παρουσία ομοιοκαταληξίας· θα βρει, όμως, άρτια επεξεργασμένους στίχους, κύριος στόχος των οποίων είναι η μετάδοση ενός καίριου στοχασμού, κι όχι κάποιας λυρικής συγκίνησης που στερείται ουσιαστικού νοήματος.

«Αν ευτυχής ή δυστυχής είμαι δεν εξετάζω.»

Το τίμημα της αυτόνομης πορείας και της με κάθε κόστος κατίσχυσης της προσωπικής επιλογής δεν είναι μικρό ή αμελητέο. Ο ποιητής δεν θα μπορούσε πιθανώς να θεωρήσει τον εαυτό του ευτυχισμένο με την έννοια και το βάθος που θα λάμβανε αυτή η ευτυχία, αν δεν επικρινόταν ή δεν ένιωθε συνεχώς καταπιεσμένος τόσο για τις επιλογές του όσο και για το ιδιαίτερο της προσωπικότητάς του. Ωστόσο, εκείνο που τον απασχολεί δεν είναι το αν μπόρεσε να ζήσει τη χαρά της αποδοχής και του αμέριστου σεβασμού των επιλογών του, αλλά το κατά πόσο εν τέλει άξιζε η επιλογή να παραμείνει αληθινός και να σεβαστεί ο ίδιος τον εαυτό του.

«Πλην ένα πράγμα με χαράν στον νου μου πάντα βάζω —

που στην μεγάλη πρόσθεσι (την πρόσθεσί των που μισώ)

που έχει τόσους αριθμούς, δεν είμ’ εγώ εκεί

απ’ τες πολλές μονάδες μια.»

Εκείνη η σκέψη, λοιπόν, που πάντοτε προφέρει χαρά στον ποιητή είναι πως κατόρθωσε στη ζωή του να μη συγκαταλεχθεί στην σαρωτική πρόσθεση εκείνων, στην εξομοιωτική πρόσθεση της κυρίαρχης κοινωνικής νόρμας και νοοτροπίας που δεν αποδέχεται και δεν εκτιμά τις παρεκκλίσεις. Όσο κι αν του κόστισε, όσο κι αν υπέφερε, τουλάχιστον δεν ενέδωσε ποτέ στις έξωθεν επιβεβλημένες πιέσεις που αναγκάζουν τους ανθρώπους να είναι ή να υποκρίνονται πως είναι ίδιοι με τους άλλους, πως ακολουθούν την ίδια κοινωνικώς εγκεκριμένη πορεία.

Η πρόσθεση που τόσο μισεί ο ποιητής, δεν είναι παρά η γεμάτη φόβο για το διαφορετικό και το καινοφανές προσπάθεια των περισσότερων κοινωνιών να οδηγούν τους πολίτες σε μια προκαθορισμένη και όσο γίνεται εξομοιωμένη θέαση των πραγμάτων. Μια πρόσθεση ανθρώπων που εντάχθηκαν επιτυχώς στη λίστα εκείνων που ουδέποτε διατάραξαν τα λιμνάζοντα νερά της κοινωνικής «αρμονίας», καθώς ποτέ δεν προσπάθησαν να χαράξουν το δικό τους δρόμο, απορρίπτοντας τα πρότυπα και τις αξίες της εποχής.

«Μες στ’ ολικό ποσό

δεν αριθμήθηκα. Κι αυτή η χαρά μ’ αρκεί.»

Ο Καβάφης, ωστόσο, ακόμη κι αν χρειάστηκε να ζήσει τον πόνο της απόρριψης και της συνεχούς επίκρισης, κατόρθωσε να αντισταθεί στο δέλεαρ της κοινωνικής αποδοχής, που θα τον οδηγούσε πιθανώς σε μια αρμονική προσαρμογή, αλλά θα του κόστιζε μια ζωή υποκρισίας και συμβιβασμών. Βάδισε μόνος του, μένοντας συνεπής σε όσα ο ίδιος θεωρούσε άξια θυσιών και κόπου, επιτυγχάνοντας, όχι μια συμβατική ευτυχία, αλλά μια αναντικατάστατα αξιοπρεπή ύπαρξη, αφού δεν υπέκυψε ποτέ σε ό,τι απαιτούσαν οι άλλοι, οι πολλοί. Κι είναι αυτή ακριβώς η χαρά που δικαιώνει τη ζωή του, καθώς γνωρίζει πως αν δεν κέρδισε την έγκριση των άλλων, τουλάχιστον διατήρησε ακέραιο τον αυτοσεβασμό του. 

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Η ανεργία ως πηγή αντικοινωνικών συμπεριφορών και ο ρόλος του σχολείου

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Η ανεργία ως πηγή αντικοινωνικών συμπεριφορών και ο ρόλος του σχολείου

Η κατανόηση της βίας και του εκφοβισμού αποτελεί ενδεχομένως μια από τις δυσκολότερες και πιο προκλητικές επιστημονικές διερωτήσεις. Πρόκειται για όρους τόσο οικείους αλλά και, ταυτόχρονα, τόσο άγνωστους, καθόσον εμπεριέχουν υψηλό βαθμό αμφισημίας και μη ευκρινούς προσδιορισμού. Αντιληπτό πάντως από τους περισσότερους είναι ότι ποικίλες μορφές βίας και εκφοβισμού είναι παρούσες σε πολλά επίπεδα της σύγχρονης ζωής, ιδιαίτερα στις νεανικές κοινωνικές ομάδες.

Η πραγματικότητα αυτή επιβεβαιώνεται συμπυκνωμένα μέσα από τα σημαντικότερα προβλήματα που απασχολούν την κοινωνία σήμερα. Η υψηλή ανεργία, κυρίως η νεανική, οι δουλειές του ποδαριού, η ανασφάλιστη εργασία, οι χαμηλές αμοιβές, ακόμη και όταν υπάρχει εργασία, και οι παρεκκλίνουσες συμπεριφορές διαμορφώνουν ένα κοινωνικό τοπίο που χαρακτηρίζεται από τη ρευστότητα, τις ασυνέχειες, την ανασφάλεια και την αβεβαιότητα μπροστά στο μέλλον.

Σαφώς το σχολείο, η οικογένεια και άλλοι κοινωνικοί θεσμοί, θεωρητικά τουλάχιστον, δύνανται μέσω της κοινωνικοποίησης και της έγερσης προσδοκιών για κοινωνική ανέλιξη να περιορίσουν τις εστίες έντασης. Ποιες όμως μπορεί να είναι οι επιπτώσεις, όταν οι προσδοκίες που καλλιεργεί η κοινωνία για αυτοπραγμάτωση και κοινωνική άνοδο προσκρούουν πάνω στη δομή της αγοράς εργασίας και διαψεύδονται; Ποια μέσα χρησιμοποιούν τα άτομα, και πρωτίστως οι νέοι, όταν οι ατομικές προσδοκίες και τα σχέδια ζωής καταρρέουν εξαιτίας της ανυπαρξίας θεμιτών μέσων πραγμάτωσης, όπως είναι η εργασία; Η προσφυγή σε μη θεμιτά μέσα, όπως η παραβατικότητα και η ποικιλόμορφη άσκηση βίας, δυστυχώς, συνιστά όχι σπάνια μια επιλογή εκπλήρωσης αυτών των προσδοκιών.

Υπό την οπτική αυτή, σε ποιον βαθμό το σχολείο μένει ανεπηρέαστο; Είναι προφανές ότι οι συγκρουσιακές συμπεριφορές θα αποτελέσουν στοιχείο της σχολικής καθημερινότητας στο μέτρο που η οργανωτική κουλτούρα του σχολείου δεν μπορεί να τις αντιμετωπίσει. Έτσι, πολλά βίαια περιστατικά δεν αναφέρονται λόγω φόβου ή έλλειψης εμπιστοσύνης προς τον τρόπο διαχείρισής τους. Και τούτο, διότι τα σχολεία είναι προσανατολισμένα περισσότερο στην κατεύθυνση της μετάδοσης γνώσεων και στην αξιολόγηση των γνωστικών ικανοτήτων των μαθητών, παρά σε αυτή της επεξεργασίας των βιωμάτων τους, της ενίσχυσης των κοινωνικών τους δεξιοτήτων και της κοινωνικής διαπαιδαγώγησής τους,

Αυτή, αναμφίβολα, είναι μια αποστολή που ανήκει κατ’ αρχάς στους γονείς, αλλά και το σχολείο, αποσκοπώντας στην ενίσχυση της πνευματικής και της ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης των μαθητών, καλείται να την συμπληρώσει, σε συνεργασία μαζί τους, ιδίως μάλιστα όταν διαπιστώνεται ότι οι γονείς ασκούν τον ρόλο τους πλημμελώς. Η παρέμβαση του σχολείου μπορεί να είναι καταλυτική, απαιτείται όμως περαιτέρω έρευνα για την εκτίμηση των διαστάσεων αυτού του προβλήματος.

Πάντως, το «είμαστε όλοι ένοχοι» σε τέτοιου είδους ζητήματα δεν ικανοποιεί ως εξήγηση, διότι οι ομολογίες συλλογικής ενοχής είναι η καλύτερη δυνατή εγγύηση ενάντια στην ανακάλυψη των ενόχων και η καλύτερη δικαιολογία, για να μένουμε αδρανείς. Η αλλαγή παραδείγματος είναι στο χέρι μας.  

Μ. Σπυριδάκης. (2014). Ανθρωπολογική προσέγγιση της βίας και του σχολικού εκφοβισμού. Εισήγηση από την Ιστοσελίδα του Δικτύου για την πρόληψη της Σχολικής Βίας και του Εκφοβισμού (διασκευή).

ΘΕΜΑΤΑ

Α. Να αποδώσετε περιληπτικά το κείμενο (70 - 90 λέξεις). (μονάδες 20)

Η βία και ο εκφοβισμός, αν και ενυπάρχουν σε πολλές πτυχές της καθημερινής ζωής, ιδίως των νέων, αποτελούν φαινόμενα που δύσκολα γίνονται κατανοητά. Η ανεργία, για παράδειγμα, και η γενικότερη εργασιακή ανασφάλεια, αποτελούν παράγοντες πρόκλησής τους. Το σχολείο και η οικογένεια, βέβαια, επιχειρούν δημιουργώντας στους νέους προσδοκίες για το μέλλον τους, να περιορίσουν τις σχετικές εντάσεις. Ωστόσο, η διάψευση των προσδοκιών αυτών λόγω ακριβώς της ανεργίας, οδηγεί συχνά σε παραβατικές ή βίαιες συμπεριφορές. Ανάλογα φαινόμενα συναντώνται και στο σχολείο, το οποίο, όμως, έχοντας ως στόχο τη μετάδοση γνώσεων και όχι την κοινωνική αγωγή των νέων, αδυνατεί να τα διαχειριστεί. Η ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των νέων θα πρέπει εντούτοις να επιδιώκεται τόσο από τους γονείς όσο και από το σχολείο.       

Β1. Γιατί, σύμφωνα με τον αρθρογράφο, η κατανόηση του φαινομένου της βίας αποτελεί μια από τις «δυσκολότερες και πιο προκλητικές επιστημονικές διερωτήσεις»; (60 – 80 λέξεις) (μονάδες 10)

Το φαινόμενο της βίας συνιστά μια δύσκολη επιστημονική διερώτηση, διότι αν και μοιάζει να είναι ένας πολύ οικείος όρος, στην πραγματικότητα η γνώση μας γι’ αυτόν είναι επιφανειακή. Κατ’ αρχάς ο όρος βία είναι αμφίσημος, καθώς ό,τι αποτελεί βίαιη συμπεριφορά του ατόμου, είναι συχνά η αντίδραση στη βία που ασκείται στο άτομο από την ανάλγητη κοινωνία, που το καταδικάζει στην ανεργία και την ανέχεια. Εύλογα, λοιπόν, ο προσδιορισμός του φαινομένου δεν μπορεί να είναι ευκρινής, αφού δεν μπορεί πάντοτε να είναι σαφές, αν το άτομο που καταφεύγει σε βίαιες συμπεριφορές είναι πραγματικά ο θύτης ή το ατυχές θύμα μιας ακραία απάνθρωπης κοινωνίας.   

Β2. Να γράψετε τα δομικά μέρη της τρίτης παραγράφου (Σαφώς …προσδοκιών) του κειμένου. (μονάδες 5)

Θεματική περίοδος: Σαφώς το σχολείο... τις εστίες έντασης.

Σχόλια – Λεπτομέρειες: Ποιές όμως μπορεί να είναι... όπως είναι η εργασία;

Κατακλείδα: Η προσφυγή σε μη θεμιτά μέσα... αυτών των προσδοκιών.

Γ1. Να συντάξετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων, χρησιμοποιώντας τις λέξεις του κειμένου με την έντονη γραφή: κατανόηση, ανεργία, επιπτώσεις, εξαιτίας, έλλειψης. (μονάδες 10)

Η ανεργία αποτελεί ένα από τα πιο επώδυνα φαινόμενα της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας, με πολλαπλές επιπτώσεις στη ζωή των ανθρώπων. Το άτομο εξαιτίας της έλλειψης οικονομικών εσόδων αδυνατεί να εκπληρώσει τις βασικές του υποχρεώσεις, όπως άλλωστε και να πραγματοποιήσει τους στόχους που έχει θέσει στη ζωή του. Είναι, το δίχως άλλο, αναγκαία αφενός η κατανόηση των δυσκολιών που βιώνουν οι άνεργοι και αφετέρου η άμεση και δραστική αντιμετώπιση αυτής της απάνθρωπης κατάστασης.

Γ2α. «Αυτή, αναμφίβολα, είναι μια αποστολή που ανήκει κατ’ αρχάς στους γονείς». Στην παραπάνω περίοδο να εντοπίσετε την αναφορική πρόταση. (μονάδες 2)

Αναφορική πρόταση: «που ανήκει κατ’ αρχάς στους γονείς»

Γ2β. Στη συνέχεια να γράψετε αν αυτή είναι προσδιοριστική ή παραθετική/προσθετική. (μονάδες 3)

Η αναφορική πρόταση, αν και δεν χωρίζεται με κόμμα από τον ονοματικό όρο στον οποίο αναφέρεται, είναι προσθετική/παραθετική, αφού δεν αποτελεί απαραίτητο συμπλήρωμα αυτού του όρου.

Κική Δημουλά «Σημείο Αναγνωρίσεως» [Ερωτήσεις σχολικού]

Ο Έφηβος των Αντικυθήρων 

Κική Δημουλά «Σημείο Αναγνωρίσεως» [Ερωτήσεις σχολικού]

1. Ποιο εξωτερικό ερέθισμα αποτέλεσε την αφετηρία του ποιήματος και πώς αυτό συνδέεται με το Σημείο αναγνωρίσεως του τίτλου;

Πρόκειται για το μαρμάρινο γλυπτό του Κωνσταντίνου Σεφερλή «Η Βόρειος Ήπειρος» (1951) που βρίσκεται στην Πλατεία Τοσίτσα της Αθήνας. Τα αλυσοδεμένα χέρια του αγάλματος, που συνιστούν μια ιστορική και εθνική αλληγορία για την αλύτρωτη πατρίδα, λειτουργούν για την  ποιήτρια ως σημείο αναγνωρίσεως, ως το σημάδι δηλαδή που της επιτρέπει να αναγνωρίσει την αιώνια αιχμάλωτη και καταπιεζόμενη γυναίκα. Το σημειώνει, άλλωστε, και η ίδια ως διευκρίνιση στον τίτλο του ποιήματος -άγαλμα γυναίκας με δεμένα χέρια-, τονίζοντας έτσι πως η αναγνώριση δεν γίνεται επειδή πρόκειται απλώς για ένα άγαλμα γυναίκας, αλλά γιατί το άγαλμα αυτό έχει δεμένα χέρια. Η αναγνώριση επομένως δεν αφορά τόσο τη γενική έννοια του γυναικείου φύλου, αλλά κυρίως τη θέση που είχε και ως ένα βαθμό έχει ακόμη στην κοινωνία. Τα δεμένα χέρια του αγάλματος είναι το ερέθισμα που πυροδοτεί τη σκέψη της ποιήτριας και την ωθεί σε συλλογισμούς σχετικά με τις δυσκολίες που έχουν αντιμετωπίσει οι γυναίκες ως μέλη της κοινωνίας.  

 

2. Είναι σωστή η άποψη πως στο ποίημα αναιρείται ο συμβολισμός του γλυπτού για να λειτουργήσει τελικά ως σύμβολο το πρότυπο του γλύπτη;

Στο ποίημα η παράσταση της αλυσοδεμένης γυναίκας προσλαμβάνεται όχι ως ιστορική και εθνική αλληγορία, αλλά ως σύμβολο της κοινωνικής καταπίεσης του γυναικείου φύλου. Η ποιήτρια δεν αντικρίζει το άγαλμα της γυναίκας ως σύμβολο της αλύτρωτης πατρίδας, δεν ακολουθεί δηλαδή το συμβολισμό που προσδίδει ο γλύπτης στο έργο του∙ βλέπει το πρότυπο του γλύπτη, μια γυναίκα με δεμένα χέρια, και προχωρά σε σκέψεις με βάση αυτό.

Ο γλύπτης επιλέγει να χρησιμοποιήσει μια γυναίκα με αλυσοδεμένα χέρια για να συμβολίσει τη Βόρεια Ήπειρο, παραπέμποντας έτσι στη συνήθη αναπαράσταση ή απόδοση της πατρίδας με γυναικεία μορφή. Είναι όμως ακριβώς αυτό το πρότυπο που δημιουργεί έναν εύλογο συνειρμό στην ποιήτρια σε σχέση με την αιχμαλωσία, όχι πια της πατρίδας, αλλά της γυναίκας. Υπ’ αυτή την έννοια ο συμβολισμός του γλυπτού αναιρείται κι η ποιήτρια κρατά και σχολιάζει απευθείας το πρότυπο του γλύπτη. 

3. Να σχολιάσετε τους στίχους: Για τα δεμένα χέρια σου που έχεις / όσους πολλούς αιώνες σε γνωρίζω, / σε λέω γυναίκα.

Η ποιήτρια συλλογιζόμενη την κοινωνική πορεία της γυναίκας διαχρονικά -κι όχι αποκλειστικά με βάση τη σημερινή κατάσταση- σχολιάζει πως οι γυναίκες είναι διαρκώς δέσμιες. Αναφορά που υποδηλώνει την τάση της ανδροκρατούμενης κοινωνίας, όχι μόνο να απαιτεί από τις γυναίκες την εκπλήρωση πλήθους υποχρεώσεων, αλλά και να τις αντιμετωπίζει ως υποδεέστερες, θέτοντάς τους ένα πολύ αυστηρό πλαίσιο συμπεριφοράς και δράσης. Οι γυναίκες βρέθηκαν έτσι για πολλούς αιώνες αποκλεισμένες από τη συμμετοχή στα πολιτικά δρώμενα της κοινωνίας, αποκλεισμένες από το δικαίωμα της εκπαίδευσης, αλλά και της επαγγελματικής σταδιοδρομίας. Εγκλωβισμένες στα στενά όρια του σπιτιού είχαν πολλαπλές υποχρεώσεις, αλλά ελάχιστα δικαιώματα. Η ύπαρξή τους προσδιοριζόταν αποκλειστικά από τη θέληση αρχικά του πατέρα τους και στη συνέχεια του συζύγου τους, θέτοντας έτσι σε πλήρη αδράνεια τις δυνατότητες που είχαν να εξελιχθούν πέρα από τις οικιακές εργασίες και τις υποχρεώσεις της μητρότητας. Σε μια πορεία που διήρκησε ολόκληρους αιώνες δε δόθηκε ποτέ στις γυναίκες η ευκαιρία να καλλιεργήσουν τις πνευματικές τους ικανότητες και να δείξουν το εύρος των δυνατοτήτων τους. Έτσι, κάθε σημαίνουσα θέση στον πολιτικό, κοινωνικό και πνευματικό χώρο κρατήθηκε στα χέρια των ανδρών, αφήνοντας τις γυναίκες «αιχμάλωτες» στον οικιακό χώρο, που αποτέλεσε για χρόνια τον κύριο χώρο δράσης τους.  

Εργασίες

1. Να εξετάσετε συγκριτικά Το σημείο αναγνωρίσεως της Δημουλά με το ποίημα της Ζωής Καρέλλη Ο Έφηβος των Αντικυθήρων

Ήρθα για σένα πάλι.

Προχωρώντας πρόσεξα αρκετά

τα κορινθιακά αγγεία,

μου έκαναν, βέβαια, εντύπωση

για τη χάρη του σχήματος και των σχεδίων.

Συλλογίστηκα τη σφύζουσα ζωή

της φημισμένης πολιτείας. Ύστερα,

επίτηδες σχεδόν, απόμενα στις αίθουσες,

όπου το φως έχει κάτι το υδάτινο.

Δεν ξέρω αν τούτο οφείλεται

στων τοίχων την απόχρωση

ή στην ακινησία των εκθεμάτων,

στο γυαλί απ’ τις προθήκες.

Απόμενα λοιπόν,

κρατώντας την αναμονή της παρουσίας σου,

χαρά.

Για λίγο με σταμάτησεν ο Κροίσος

«στήθι και οίκτιρον... ώλεσε θούρος Άρης».

Στην κίνηση, στη θέση των χεριών,

ιδιαίτερη στροφή πρόδινε την ψυχή

που απόμενε ακόμα εκεί

κι έδινε τη συγκρατημένη θέληση

του σώματος προς τα εμπρός.

Θρους φανταστικός της ζωής των αγαλμάτων,

όταν μπορέσει να συλλάβει ο τεχνίτης

την καίρια στιγμή...

Μοναδική στιγμή εσύ,

υπέροχε, δεν είσαι μονάχα

ο έφηβος της τέλειας καλλονής,

της ακτινόβολης νεότητας,

ο αρμονικός στο σχήμα της μουσικής των μελών,

ο τη στάση του έχων και κρατών

στη φυσική του δύναμη κι επιβολή,

όπως η πέτρα ή το φυτό

που υπάρχουν απλά και τέλεια μαζί∙

έκταση των χεριών σε ισορροπία ιδανική,

θεία γραμμή,

αδιάφθορη αγνότητα του συλληφθέντος χρόνου,

της αφθαρσίας μειλίχιο πρόσωπο,

ύψωση της φθαρτής μας στάσης.

Πραγματικότητα και μαγεία,

λεία της ζωής επιφάνεια,

κολπούμενη, καμπυλωμένη

από την κρυμμένη μέσα σου ορμή,

συγκρατημένη κι οδηγούμενη.

Προσφορά και της ύπαρξης παραδοχή,

σε κίνηση μαζί κι ακινησία,

σαν ζύγισμα βασιλικού πουλιού.

Γεννήθηκες

πριν από το δίδαγμα της αμαρτίας.

Είσαι εκείνη του πνεύματος η παροχή

που σβήνει την ακόρεστη στέρηση

κι εκμηδενίζει την απληστία.

Επιθυμείς και μένεις έτοιμος να στερηθείς.

Από πάνω σου γλιστρά

η κάθε ξένη προς το σχήμα σου διάθεση.

Ζητάς της ψυχής το τίμημα

κι εσύ το χαρίζεις, σώμα ζωντανό και γαλήνιο.

Συνάντηση λιτή με το απόλυτο,

γυμνό μυστήριο.

Μορφή γλυτωμένη απ’ την ανάγκη.

Μουσική του ενός ήχου υψώνεσαι

θεία ικανότητα δοσμένη ανθρώπινα.

Δεν σε παίδεψε η αγάπη

που είναι αμφιβολία,

καημός κι υποταγή οδυνηρή

κι ας έχεις στο βλέμμα

τη θαυμάσια ανθρώπινη μελαγχολία,

έργο του ανθρώπου εσύ,

εκείνου που αγάπησε τη ζωή του

σε δόξα αγέρωχη και σεμνή.

Η Ζωή Καρέλλη επισκέπτεται το μουσείο προκειμένου να δει για άλλη μια φορά το άγαλμα που έχει κερδίσει το θαυμασμό της. Έτσι, σε αντίθεση με την Κική Δημουλά που προβληματίζεται με τη θέαση του αγάλματος της αλυσοδεμένης γυναίκας, η Καρέλλη αντλεί ευχαρίστηση από την ενατένιση του Εφήβου των Αντικυθήρων.

Η ποιήτρια στέκει για λίγο σε άλλα εκθέματα μόνο και μόνο για να γευτεί τη χαρά που της προσφέρει η αναμονή προτού αντικρίσει τον Έφηβο, δίνοντας έτσι μια ερωτική σχεδόν χροιά στην εκεί επίσκεψή της. Στοιχείο που διαφοροποιεί τα συναισθήματα που προκαλούνται στις δύο ποιήτριες από τα αγάλματα που αποτέλεσαν πηγές έμπνευσης για τις συνθέσεις τους.

Ο Έφηβος των Αντικυθήρων αποτελεί κατά την ποιήτρια σύμβολο του κάλλους, της νεότητας, της αρμονικής σύνθεσης, της αδιάφθορης αγνότητας και της αφθαρσίας. Η Καρέλλη εστιάζει επομένως στην ομορφιά του αγάλματος και στη διασωθείσα νεότητά του, η οποία αφού αποτυπώθηκε από τον τεχνίτη την καίρια στιγμή θα παραμείνει διαχρονικά άφθαρτη. Από την άλλη μεριά, η Δημουλά δίνοντας έμφαση στα δεμένα χέρια του γυναικείου αγάλματος, προχωρά σ’ έναν ουσιαστικό προβληματισμό σε σχέση με τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία.

Η Καρέλλη σχολιάζει τη στάση του Εφήβου, ο οποίος μοιάζει να βρίσκεται σε μια πλήρη ισορροπία ανάμεσα στην κίνηση και την ακινησία συγκρατώντας την εσωτερική του ορμή. Αντιστοίχως, η Δημουλά παρατηρεί πως το άγαλμα της γυναίκας ενώ δημιουργεί από μακριά την εντύπωση πως έχει ανακαθίσει ελαφρά, στην πραγματικότητα η στάση της κρύβει την αγωνία του αιχμάλωτου που θέλει να σπάσει τα δεσμά του. Εμφανής κι εδώ η διαφορά ανάμεσα στο ανδρικό άγαλμα που λειτουργεί ως πρότυπο της νεανικής ομορφιάς και το γυναικείο άγαλμα που με τα δεμένα του χέρια στέκει ως σύμβολο αιχμαλωσίας.

Ο Έφηβος, έχοντας δημιουργηθεί προτού εκφραστεί η έννοια της αμαρτίας, αποτελεί έκφανση του ελληνικού πνεύματος που δεν θεωρούσε θεμιτή τη στέρηση και προφύλασσε τους ανθρώπους από την υπερβολή της απληστίας, στέκει επομένως απρόσιτος απέναντι σε καταπιέσεις και υπερβολές που διέπουν τους ανθρώπους του σήμερα. Από την άλλη το γυναικείο άγαλμα με τα δεμένα χέρια είναι σύμβολο της στέρησης, αφού δεν μπορεί να ζυγίσει στα χέρια του ούτε μια βροχή, ούτε μια ελαφριά μαργαρίτα. Διαχρονικά αιχμάλωτη η γυναίκα-άγαλμα είναι καταδικασμένη ακόμη κι αν μπορούσε να εκπληρώσει την ευγονία που υπόσχονται οι γοφοί της, να φέρει στη ζωή απογόνους παρόμοιας ακινησίας και αιχμαλωσίας.

Ο Έφηβος αποτελεί το δημιούργημα ενός ανθρώπου που αγάπησε τη ζωή κι έδωσε έτσι στο έργο του απαράμιλλη ομορφιά. Ενώ η γυναίκα-άγαλμα φτιάχτηκε αιχμάλωτη, όπως ακριβώς ζητήθηκε από τον γλύπτη∙ με την ίδια δηλαδή απαίτηση που έχει πάντοτε η κοινωνία για τις γυναίκες, να είναι δέσμιες. 

2. Όταν προσεγγίζουμε ένα έργο τέχνης με το προσωπικό μας βιωματικό υλικό, είναι δυνατόν να οδηγηθούμε σε ερμηνεία του που αναιρεί τις προθέσεις του δημιουργού του. Μπορεί η «ερμηνεία» μας αυτή να γίνει αφετηρία μιας άλλης πρωτότυπης καλλιτεχνικής δημιουργίας;

Η πρόσληψη κάθε έργου, ανεξάρτητα από τις προθέσεις του δημιουργού του, γίνεται κατ’ ανάγκη με βάση τις εμπειρίες, τις απόψεις και την εν γένει ατομικά διαμορφωμένη αντίληψη του κάθε παρατηρητή, αναγνώστη ή θεατή. Είναι επομένως πιθανό, όπως άλλωστε συμβαίνει και με το άγαλμα του Κωνσταντίνου Σεφερλή, ο παρατηρητής του, εν προκειμένω η ποιήτρια Κική Δημουλά, να διαβλέπει σε αυτό μια ερμηνεία διαφορετική από τις προθέσεις του δημιουργού. Μια ερμηνεία που την ωθεί στη σύνθεση μιας δικής της πρωτότυπης δημιουργίας, καθώς αναιρώντας το συμβολισμό που θέλησε να δώσει ο γλύπτης στο άγαλμα, εκείνη προχωρά σε σκέψεις σχετικά με τη θέση της γυναίκας διαχρονικά στην κοινωνία.

Αντιστοίχως, λαμβάνοντας ως ερέθισμα ένα οποιοδήποτε έργο τέχνης, ο θεατής ή αναγνώστης του μπορεί να προχωρήσει σε συνειρμούς και να εντοπίσει συνυποδηλώσεις που δεν βρίσκονται στο πλαίσιο των προθέσεων του δημιουργού. Η ανάγνωση του κάθε έργου τέχνης, άλλωστε, δεν μπορεί να καθοδηγηθεί πλήρως από τον δημιουργό του, και κάτι τέτοιο δεν είναι αναγκαία θεμιτό, μιας κι ένα από τα προνόμια της τέχνης είναι ακριβώς η δυνατότητα που προσφέρει στις πολλαπλές αναγνώσεις και στις ποικίλες ερμηνείες.

Μίλτος Σαχτούρης «Ο Ελεγκτής» Ερωτήσεις σχολικού βιβλίου

Aaron J Groen

Μίλτος Σαχτούρης «Ο Ελεγκτής» Ερωτήσεις σχολικού βιβλίου

1. Ποια είναι η ευθύνη του ελεγκτή; Ποια στοιχεία μας επιτρέπουν να τον ταυτίσουμε με τον ποιητή;

Με δεδομένη τη λανθασμένη πορεία που ακολουθούν οι άνθρωποι∙ πορεία που τους οδηγεί στο μίσος και την εκδίκηση, ο ποιητής οφείλει ως ελεγκτής αφενός να διασφαλίσει πως τα αστέρια εκπέμπουν απρόσκοπτα φως κι αφετέρου να καταστήσει και πάλι το φως αυτό ορατό στους συγκαιρινούς του, ώστε να καθοδηγηθούν στο σωστό δρόμο. Η απώλεια του προσανατολισμού τους κι η εκτροπή τους σε πράξεις και σκέψεις καταστρεπτικές για την εξέλιξη αυτού του έθνους, υποδηλώνει την άμεση ανάγκη επαναφοράς των ανθρώπων σε πρότυπα και αξίες του παρελθόντος. Με το φως των αστεριών και πάλι ορατό, οι άνθρωποι θα μπορέσουν να επανακτήσουν την ελπίδα τους, θα βρουν το κουράγιο για μια νέα αρχή και θα φέρουν στη μνήμη τους τις αρχές και τις αξίες που διέτρεχαν τη ζωή τους στο παρελθόν και τους είχαν φυλάξει από τόσο οδυνηρές επιλογές.

Ο ποιητής γνωρίζει πόσο σημαντικός είναι ο έλεγχος των αστεριών και αντιλαμβάνεται πως η ευθύνη αυτή είναι δική του, μιας και ως ποιητής έχει τη δυνατότητα να βλέπει τα πράγματα καθαρότερα από τους άλλους πολίτες. Έτσι, έχοντας πλήρη συναίσθηση του χρέους που του αναλογεί, δηλώνει με τρόπο κατηγορηματικό πως είναι αυτός ο ελεγκτής που θα επιχειρήσει τη δύσκολη άνοδο προς τον ουρανό. Η προσωπική αντωνυμία «Εγώ» που αυτονομείται στο κείμενο, αποτελώντας μόνη της έναν στίχο, τονίζει με έμφαση πως είναι ο ίδιος ο ποιητής που θα λειτουργήσει ως ελεγκτής των αστεριών. Έχει, μάλιστα, προηγηθεί η κτητική αντωνυμία (Έσφιξα τα σκοινιά μου), αλλά και το σε πρώτο πρόσωπο ρήμα «ελέγξω», που είχαν υποδηλώσει πως το χρέος αυτό ανήκει στον ίδιο τον ποιητή. Αντιστοίχως, σε πρώτο πρόσωπο τίθεται και το ρήμα «πετάω» που κλείνει το ποίημα, επισφραγίζοντας την προσωπική συμμετοχή και τον ιδιαίτερο ρόλο του ποιητή. 

2. Πώς αντιλαμβάνεσθε την εικόνα που περιγράφεται από τον στίχο, έσφιξα τα σκοινιά μου;

Η δήλωση ετοιμότητας του ποιητή μας παραπέμπει στην προετοιμασία μιας ριψοκίνδυνης πτήσης ή αναρρίχησης, χωρίς ωστόσο να διευκρινίζεται το μέσο που θα χρησιμοποιηθεί για την επίτευξή της. Αν και στο πλαίσιο μιας καθαρά συμβολικής εικόνας δεν έχει σημασία το πώς θα φτάσει ο ποιητής μέχρι τα αστέρια, μπορούμε ωστόσο να φανταστούμε μια πτητική μηχανή, ένα αεροπλάνο παλαιού τύπου ίσως, το οποίο μάλιστα θα έχει σπασμένα φτερά, κι ο ποιητής σφίγγει τα σκοινιά που τον κρατούν σε αυτό ή με τα οποία το καθοδηγεί. Μπορούν αντιστοίχως να γίνουν εικασίες για κάποια αναρρίχηση με τη χρήση σκοινιών, χωρίς ωστόσο να υπάρχει κάποια νοηματική αξία σε αυτές. Η ουσία και το νόημα του στίχου εντοπίζονται στην ετοιμότητα, την αποφασιστικότητα και την αφοσίωση που δείχνει η ποιητής για την εκπλήρωση της ευθύνης που έχει απέναντι στους άλλους. 

Εργασία

Διαβάστε το ποίημα του Σαχτούρη Ο Συλλέκτης και εξετάστε το συγκριτικά με τον Ελεγκτή.

Μίλτος Σαχτούρης «Ο Συλλέκτης»

Μαζεύω πέτρες γραμματόσημα

πώματα από φάρμακα σπασμένα γυαλικά

πτώματα από τον ουρανό

λουλούδια

κι ό,τι το καλό

σ’ αυτό τον άγριο κόσμο

κινδυνεύει

ψηλά κοιτάζω σαν χαρταετός

ο Σταυραϊτός να φεύγει

αγγίζω δίχως φόβο ηλεκτροφόρα σύρματα

αυτά δε με αγγίζουν

ο ήλιος μαζεύει τις ημέρες μου

γελώντας

μονάχα η ψυχή στ’ αυτί μου

ψιθυρίζει λέγοντας:

σκοτείνιασε σκοτείνιασες

γιατί;

δεν είσαι τρομαγμένος;

Ο ενεργός ρόλος που λαμβάνει ο ποιητής στον Ελεγκτή, με τη μεγάλη ευθύνη απέναντι στους άλλους ανθρώπους να αποκαταστήσει την επικοινωνία ανάμεσα στον ουρανό και τη γη, να ελέγξει το φως των αστεριών και να συνεισφέρει έτσι στην καθοδήγηση των συνανθρώπων του, γίνεται αντιληπτός και στον Συλλέκτη. Εδώ, ωστόσο, η λειτουργία του ποιητή είναι διαφορετική∙ ο ποιητής είναι αυτός που έχει την ευθύνη να διαφυλάξει οτιδήποτε είναι καλό και κινδυνεύει σ’ αυτόν τον άγριο κόσμο. Ο ποιητής συλλέγει διάφορα μικροαντικείμενα ασήμαντης αξίας, συλλέγει όμως και πτώματα από τον ουρανό, κάτι που αποτελεί και την ουσιαστική του συνεισφορά. Οι νεκροί των τραγικών χρόνων που σημάδεψαν την ιστορία της χώρας και τη ζωή του ποιητή, πρέπει να διασωθούν από τη λήθη. Η μνήμη της απώλειάς τους, η μνήμη της θυσίας τους πρέπει να κρατηθεί ζωντανή, ώστε ο θάνατός τους να μην καταστεί ανώφελος. Ο ποιητής συλλέκτης καλείται με το έργο του να σώσει ό,τι καλό κινδυνεύει, καλείται να αποτρέψει το ολέθριο ξέχασμα των γεγονότων που τραυμάτισαν την Ελλάδα. Η ιστορική μνήμη των οποίων είναι απολύτως σημαντική ώστε οι επόμενες γενιές να μπορέσουν να αποφύγουν λάθη του παρελθόντος.

Εντοπίζουμε και στο Συλλέκτη τη μεταμόρφωση του ποιητή σε πουλί -εδώ σε σταυραετό- που πετώντας ψηλά κατορθώνει να έχει πλήρη εποπτεία του χώρου, αλλά και απαλλαγή από τις όποιες εξαρτήσεις θα επηρέαζαν το έργο του. Αγγίζει άφοβα τα ηλεκτροφόρα σύρματα, χωρίς αυτά να τον αγγίζουν∙ πραγματεύεται τα επώδυνα γεγονότα, χωρίς ωστόσο αυτά να μπορούν να αλλοιώσουν την αντικειμενικότητα της κρίσης του. Ο ποιητής δεν παίρνει τη μεριά κάποιας παράταξης, φροντίζει να τονίζει τις αιματηρές απώλειες και τον παραλογισμό του πολέμου, μένοντας ανεπηρέαστος από τα εσωτερικά πάθη που ταλανίζουν και διχάζουν τον ελληνικό λαό.

Ωστόσο, όπως τα σπασμένα φτερά στον Ελεγκτή φανερώνουν το προσωπικό κόστος που έχουν όλα αυτά τα γεγονότα στην ψυχή του ποιητή, έτσι και στον Συλλέκτη καθίσταται σαφές πως το έργο του έχει ένα υψηλό προσωπικό τίμημα. Ο ήλιος μαζεύει τις μέρες του και ήδη έχει σκοτεινιάσει∙ ο ποιητής έχει αφιερώσει όλη του τη ζωή στο έργο του και στη διάσωση όσων πρέπει να διαφυλαχτούν από τη λήθη. Κι είναι εν τέλει η επίγνωση πως αυτό που κάνει έχει πραγματική αξία, που επιτρέπει στον ποιητή να βλέπει το τέλος της ζωής του να πλησιάζει, χωρίς να φοβάται.